تحلیل محتوای تعلیقات شیخ مرحوم اع
مفاد تعلیقات مرحوم شیخ اعلی الله مقامه مطالب متنوعی است که در ادامه به تحلیل آن می‌پردازیم و این نکته را یادآور می‌شویم که در بعضی تعلیقات، تمام موارد ذیل جمع شده است و در بعضی، بعضی.
- شرح مدارک (نقل احادیث دالّه بر متن و بیان وجه استدلال.) نمونه:
کصحیحة زرارة عن أبي‌جعفر علیه‌السلام قال لیس في الفطر و الأضحی أذان و لا إقامة إلی أن قال و من لم‌یصلّ مع إمام في جماعة فلا صلوة له و لا قضاء علیه و صحیحة محمد بن مسلم عن أحدهما ع [=علیهما‌السلام] قال سألته عن الصلوة یوم الفطر و الأضحی قال لیس صلوة إلا مع إمام و الظاهر أن المراد بالامام هنا إمام الجماعة لا إمام الأصل. شیخنا (فریم18)
- بیان اختلاف نظرهای فقهی و ارائه دیدگاه خود (نقل اقوال علمای شیعه و انتخاب اصحّ، اقوی، اولی، احوط یا حسَن.) نمونه:
[پس از نقل حدیث] فقول السید ره لایخلو عن قوة لأن فیه جمعاً بین روایات الیوم و الیومین… احمد بن زین الدین(فریم13)
…فالأولی و الأحوط العدم و لو حمل النهي في هذه الأخبار علی الکراهة الشدیدة… (فریم13)
القول بجواز الجماعة فیها قول الشیخ و أکثر الأصحاب و عن المرتضی أنها تصلی علی الإنفراد و المستفاد من النصوص المستفیضة کما في المدارک أنها إنما تصلی علی الإنفراد مع تعذر الجماعة أو عدم اجتماع العدد خاصة و قد حکم الأصحاب باستحبابها أیضاً لمن لایجب علیه الجمع کالمسافر و العبد و المرأة و هو حسن و إن أمکن المناقشة فیه بعدم الظفر بما یدل علیه علی الخصوص شیخنا رحمه الله تعالی. (فریم18)
- نقد مدارک (بیان عدم دلالت مدرک و نقل اقوال علمای شیعه و سنی نقد آن.) نمونه:
عن بعض الأصحاب بطلان العبادة بقصد القربة بمعنی القرب منه المتحقق بحصول الدفعة عنده و نیل الثواب لدیه و به قطع ابن طاوس و هو ضعیف شیخنا ره (فریم26)
قال بعض العامة تثبت بالمرة الواحدة و هو باطل لما ذکرنا و لأنها مشتقة من العود و لایتحقق إلا بالعود ثانیاً و لایحصل بالمرة و لأنه لو ثبت العادة بالمرة لما تحقق الحکم علی المضطربة وقتاً بالإضطراب بل هي ذات عادة لحصولها علی قوله کل شهر هف. أحمد (فریم12)
- بررسی اصطلاح. نمونه:
العادة إما أن‌یکون عددیة وقتیة أو عددیة خاصة أو وقتیة خاصة فالأولی تتحیض برؤیته و کذا الثانیة و الثالثة و ربما قیل الثانیة کالمبتدأة لاتتحیض إلا بعد ثلاثة و الأصح أن المبتدأة تتحیض برؤیته أیضاً و فسر المحقق المبتدأة بأنها التي رأت الدم أول مرة و المضطربة بأنها التي لم‌تستقر لها عادة و جعل الناسیة للعدد قسیماً لهما و الذي صرح به العلامة و من تأخر عنه أن المبتدأة من لم‌تستقر لها عادة و المضطربة من استقر لها عادة ثم اضطرب علیها الدم و نسیتها و هو ظاهر الشرایع و الإختلاف لفظی شیخنا رحمه الله تعالی. (فریم13)
حاشیه‌های مرحوم شیخ علی‌نقی احسائی ره
مرحوم شیخ علی‌نقی احسائی رحمة الله علیه (مالک کتاب پس از پدر بزرگوارش) حواشی متعددی نگاشته است و تحت بعضی از آنها نام را به این شکل ثبت کرده است: «علي بن أحمد بن زین الدین» (نمونه در فریم222 و 91) و در بعضی فقط به نام خود اشاره کرده است: «علي‌نقي» (نمونه در فریم23 و236 ) و در بعضی تعبیر به این شکل است: «علي بن أحمد» (فریم99) محتوای تعلیقات ایشان نیز شبیه تعلیقات شیخ مرحوم اع است و گاهی نظریات فقهی خود را نیز ثبت کرده‌اند و چون مجالی برای تفصیل و اخراج حواشی ایشان نیست، به نمونه‌ای بسنده می‌کنیم:
الحق ذلک بل کل نجاسة کذلک کالدم و الغائط لقوله علیه‌السلام فی البول صبّ علیه الماء مرتین فانما هو ماء فالتعلیل مشعر باسهلیة البول لعدم قوامه[؟] و في الأخبار ما یشعر بان المني أغلظ نجاسة من البول و مجاراة الصادق لأبي حنیفة في [مقامه ؟] لایدل علی أغلظیة البول علي‌نقي (فریم35)
حاشیه‌های ع، وَ: ع ره
درباره این حواشی به چند احتمال دست یازیدیم که قراینی بر صحت یا سقم هر یک به دست آمد. احتمال نخست آنکه این علامت، رمزی برای کتاب «اللمعة الدمشقیة» یا شرح لمعه (الروضة البهیة في شرح اللمعة الدمشقیة) باشد؛ ولی دو اشکال بر آن وارد است.
نخست رمزِ «ره» که در بعضی حواشی بلافاصله پس از حرف «ع» ثبت شده است و دلالت دارد رمزِ «ع» به شخص اشاره دارد و آن شخص مرحوم شده است (نمونه‌ها در فریم274 (دو حاشیه) و303 و 399 (نخستین حاشیه) و غیر آن)؛
دوم مراجعه به اصل لمعه یا شرح لمعه برای یافتن متن اصلی است. پس از تطبیق بعضی از این حواشی با متن شرح لمعه، به دست آمد که مناسبتی میان این حواشی و شرح لمعه نیست و غیر از تعلیقاتی که در آن به نقل از شرح لمعه تصریح شده است (همچون فریم400)، دیگر تعلیقات از این کتاب نیست. برای نمونه، یکی از تعلیقات چنین است: «جربز الرجل ذهب او انقبض او سقط و المصدر الجربزة ع» (فریم155) این عبارت اگرچه در کتاب‌هایی همچون القاموس المحیط، لسان العرب، تاج‌العروس من جواهر القاموس و جز آن نقل شده است؛ ولی اولاً عین این عبارات نیست و تفاوت‌هایی جزئی در ترکیب ملاحظه می‌شود و ثانیاً این عبارت پس از جستجوی رایانه‌ای در متن شرح لمعه یافت نشد.
به نمونه‌های دیگری نیز اشاره می‌کنیم. حاشیه فریم401 (با رمزِ ع ره) که در بیان نظر معین‌الدین مصری در بحث سهم مادر و برادران است و: «لان الإخوة یحجبون الأم عن الزاید»، در شرح لمعه یافت نشد؛ اگرچه شبیه آن در کتبی همچون ریاض المسائل في بیان الأحکام بالدلائل (طباطبایی، علی بن محمدعلی) و مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام (شهید ثانی ره) موجود است.
همچنین در حاشیه «عایر و وعیر جبلان یکتنفان من المشرق و المغرب… ع» (فریم150) در شرح لمعه به دست نیامد. نمونه دیگر حاشیه فریم157 است که مشخص می‌کند نویسنده حاشیه، تلفیقی از چند کتاب را نقل کرده است: «و قیل ان تحریم صوتها مشروط بالتلذذ او خوف الفتنة لا مطلقاً و هو اجود و به قطع في التذکرة [تا اینجا با متن «مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام (شهید ثانی ره) مشترک است (قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، ج7، ص56] لما فی تحریم سماع صوتها مطلقا من الحرج و الضرر المنفي و لعدم دلیل صالح علیه قال في المسالک و کون صوتها عورة لایدل علی التحریم مطلقاً ع».
و اما نویسنده حواشیِ «ع»، مرحوم شیخ علی‌نقی احسائی رحمة‌الله علیه نیست؛ چراکه خط، خط ایشان نیست. گذشته از آنکه امضاء حواشی ایشان به کیفیت دیگری است که پیش از این اشاره کردیم. آنچه به دست آوردیم، دو احتمال است نخست اینکه این حواشی و تعلیقات متعلق به یکی از علماء متقدم است که در زمان کتابت از دنیا رحلت کرده بوده و از این رو در بعضی قسمت‌ها علامت «ره» مشاهده می‌شود و قرینه این ادعا، تقدم این حواشی بر دیگر حواشی است. و دوم اینکه این حواشی فرمایش‌ها و استفاده‌های مرحوم شیخ علی‌نقی احسائی باشد؛ ولی توسط یکی از شاگردان ایشان یا آشنایان با ایشان یادداشت شده است و کاتب این انتساب به این مرحوم را با امضاء ع یا ع ره مشخص کرده است.
در بعضی تعلیقات چنین به نظر می‌رسد که تعلیقه با امضاء «ع» مقدم است بر تعلیقه با علامت «بخط شیخنا رحمه الله» (فریم400) چراکه تعلیقه «ع» در کنار عبارتی از متن اصلی نگاشته شده و تعلیقه «شیخنا» در زیر آن و با استفاده از فضای بین تعلیقه «ع» و متن اصلی، به نگارش درآمده است. (در فریم‌های دیگر همچون 13 و 18 نیز این حالت مشاهده می‌شود.) و این نکته، احتمال دوم را با تأمل روبرو می‌کند.
و اینکه کاتب حواشیِ «ع» چه شخصی بوده است، به علت نقصانِ قرینه‌ای که در صفحات اولی این سِفر قیّم است و بدان اشاره کردیم، به دست نیامد.
غیر از چند حاشیه جزئی، اکثر این حواشی در اطراف متن اصلی است و شامل نقل روایات و عبارات کتبی فقهی است و عِلاوه بر برداشت‌های فقهی، اشاره‌ای هم به مباحث لغوی و اصطلاحی دارد. آن چند حاشیه جزئی، در بین سطور نگاشته شده و اکثراً اشاره به مباحث لغوی و اصطلاحی است. برای نمونه زیر عبارت «عند طلوع الشمس و غروبها و قیامها»، در بین سطور در توضیح «غروبها» نگاشته آمده است: «اي اصفرارها و میلها الی الغروب لا أن تغرب ع» (فریم44)
حاشیه‌های تصحیحی
افتادگی متن یا تصحیح متن، در حاشیه با علامت «صح» مشخص شده است.
نقل عناوین متن در حاشیه
در بعضی صفحات همچون فریم313 و314 تیترهای متن اصلی در حاشیه ثبت شده است تا مراجعه آسان گردد.
حاشیه‌های محرّر
حاشیه‌هایی با امضاء «لمحرره» ملاحظه می‌شود (نمونه: فریم14 و27 ) که در بعضی قسمت‌ها (فریم222) نام خود را ناخوانا ثبت کرده است و فقط «بن محمدحسن عفی الله عنهما» خوانده می‌شود؛ اگرچه با اندکی مسامحه ممکن است که نامش را «محسن بن محمدحسن» قرائت کرد. نام او در چند صفحه دیگر بدون نام پدر ثبت شده است (همچون فریم14) و در ضمن حاشیه‌ای (فریم222) از مرحوم علی‌نقی ره به شیخنا تعبیر نموده و نقد ایشان را بر فیض پسندیده است و این می‌تواند اشعاری به انتسابِ علمی وی به مکتب شیخ اع داشته باشد. و مشخص نیست آیا با نامه‌ای که در آخر این کتاب ضمیمه شده و گویا از اوراقی بوده است که میان کتاب نهاده شده بوده، ارتباطی دارد یا خیر (نامه به نام محمدمهدی بن حاجی ملاحسین است؛ فریم407)
حاشیه‌های بدون نام و علامت
با توجه به خط، بعضی از تعلیقات را می‌توان تشخیص داد. مثلاً تعلیقه بدون نام فریم27، به خط «محرر» است یا بعضی از تعلیقات در مواضع مختلف شباهت زیادی به خط مرحوم علی‌نقی احسائی دارد و در صفحاتی انتساب آن به مرحوم شیخ اع احتمال می‌رود. بررسی تفصیلیِ انتساب این حواشی به صاحبان آن، موضع دیگری را می‌طلبد. به هر روی این حاشیه‌ها شامل مطالب متنوعی است:
- نقل حدیث برای استدلالِ مطالب مفاتیح
- نقل نظریات علما درباره مسئله مطروحه در متن
- ترجمه عبارتِ مفاتیح به فارسی
- بیان دیدگاهِ فقهی و عقیدتی. برای نمونه، به حاشیه فریم30 اشاره می‌کنیم که دو مورد اخیر را در بر دارد:
یعنی فعل معصومین سلام الله علیهم أجمعین که در مقام بیان از ایشان صادر شده و در صحاح مستفیضه فعل ایشان منقول است [تا اینجا ترجمه عبارت متن است که: کما في الصحاح المستفیضة فعلاً في معرض البیان، و از اینجا از محشی است:] و فعل آن بزرگواران در حجیت مانند قولشان است بلکه بزعم حقیر فعل اقوی است.
- نقل از کتب فقهی؛ نقل از کتبی همچون: ذکری (نمونه در فریم57)، بیان (فریم67)، دروس، شرح لمعه (فریم21)، تذکرة (فریم18) و در بخشی آمده است: کذا أفاده شیخنا الشیخ سلیم البحراني الماحوزي في حواشیه علی المدارک عند محله و اعترف الشیخ الشهید في الذکری… و قال مولانا محمدباقر المجلسی قدس سره في حواشیه علی کتاب قرب الأسناد… (فریم73)
- لغوی و ترجمه‌ای؛ در حاشیه بعضی صفحات لغاتی به عربی یا فارسی ترجمه شده است. به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
البِرذون اسب جمع براذین (فریم16)
الخرق بالضم و التحریک ضد الرفق و الحمق و الأخرق الأحمق و الحرق ککتف ق [أی: من قاموس اللغة.] (فریم158)
یعنی صبح رفتن [حاشیه‌ای برای عبارت: یستحب یوم الجمعة البکور إلی المسجد بعد حلق الرأس…] (فریم16)
حاشیه‌های بین سطور؛ حاشیه‌هایی است در نقل اقوال علما یا مطالب کوتاه لغوی و اصطلاحی و نقل احادیث.
در فریم 42 حاشیه‌ای عمداً پاک شده است.
حاشیه‌های لطف الله
در بخش‌هایی تعلیقاتی با امضای «لکاتبه لطف الله» یا «لکاتبها لطف الله» دیده می‌شود (نمونه: فریم 24 و 60 و 100) و البته در بعضی تعلیقات، امضای «لکاتبها ره» دیده می‌شود (فریم66)
وی علاوه بر نقل احادیث، گاهی به استفاده‌های فقهی خود از متن مفاتیح نیز اشاره می‌کند. برای نمونه به تعلیقه‌ای اشاره می‌کنیم:
[در حاشیه متنِ و الأحوط أن‌یستوعب ظهر القدم بکل الکف للصحیح… چنین نگاشته است:] هذا و إن دلّ علی وجوب المسح بکل الکف لا یدل علی وجوب استیعاب ظهر القدم به فالإحتیاط إنما هو فی المسح بکل الکف لا في الاستیعاب إلا أن یدعی الملازمة و هي ممنوعة فتأمل لکاتبها لطف الله. (فریم24)
حاشیه‌های آخرین مالکِ کتاب
دو حاشیه به یک خط و یک رنگ در کتاب دیده می‌شود. نخستین حاشیه روی برگ آغازین است و آخرین مالکِ کتاب در سال 1353ق عبارت تملک را نگاشته است و همان خط و همان رنگ، در اوایل کتاب عبارتی را از «الریاض» نقل کرده است که این‌گونه آغاز می‌شود: بسم الله الرحمن الرحیم قال في الریاض و ینجس القلیل من الراکد بالملاقاة للصحاح المستفیضة… (فریم38)
حاشیه‌های م
در بخش‌هایی، به‌ویژه اواخر کتاب، حاشیه‌های متفرقی دیده می‌شود که علامت «م» در پایان آن نقش بسته است. قرینه‌ای به دست نیامد که نگاشته چه کسی است. (نمونه: فریم282)
حاشیه‌های م د
همچنین در اواخر کتاب، حاشیه‌های اندکی با علامت «م د» ملاحظه می‌شود و نام کاتب به دست نیامد. (نمونه: فریم402)
و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین
و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
و لعنة الله علی أعدائهم اجمعین
ذوالحجة الحرام1436؛ مهر94