کتاب گرانسنگ «التذکرة فی علم النحو» کتابی است عجیب و بی‌نظیر که مصنف آن (عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اعلی‌الله‌مقامه) مسائل علم نحو را به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد (در ترتیب مطالب و ترکیب مباحث با حکمت و محتوای علمی) ارائه فرموده‌اند.
از زمان نگارش این کتاب گران‌مایه، فعالیت‌های مختلفی بر روی این کتاب مستطاب انجام شده است.
در دوران معاصر، حسب اطلاع نگارنده، دو پایان‌نامه دراین‌زمینه دفاع شده است. پایان‌نامه‌ای در مقطع دکترا در دانشگاه بصره، با محوریت تحقیقِ کتابِ عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اع، با نامِ «التذکرة فی علم النحو» و پایان‌نامه دیگر در مقطع فوق لیسانس در دانشگاه کوفه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، با عنوان «الجهود النحویة عند الشیخ محمدکریم الکرمانی».
پیش از دوران معاصر، هم‌دوره با نگارش این کتاب نیز فعالیت‌هایی با محوریت کتاب التذکرة انجام گردید. از جمله فعالیت عالم ربانی مرحوم حاج میرزا محمدباقر شریف طباطبائی است اعلی‌الله‌مقامه که رساله «شواهد التذکرة» را نگاشتند. در این رساله ابیاتی که در کتاب التذکرة به آن استشهاد شده، بررسی و ترجمه شده و موضع استشهاد بیان گردیده است.
بسیار بجاست که مقدمه مرحوم آقای شریف طباطبائی اعلی‌الله‌مقامه در شواهد التذکره را نقل کنیم. ایشان در توصیف کتاب التذکرة می‌فرمایند:
«اما بعد فيقول المفتقر الی ربه الغافر ابن محمدجعفر محمدالباقر الشريف الطباطبائی انی لمارأيت انه اشرق ضياء التذكرة في ايضاح المسائل النحوية التی لميكشف الی الان لثامَها و لميرفع الی هذه الاوان نقابَها احدٌ من العلماء الماهرين في هذا الفن كمالايخفی علی المتأملين في كلماتهم و كلماتها المنتهين في حقائقها و غاياتها و لماكانت غريبة علی ظواهر الخيالات جيئ لرفعها بكثير من الابيات الصادرة المسلمة الواردة لتكون شواهد للمراد و هی مع كثرتها محتوية علی لغات تشكل علی المبتدی رأيت اناترجمها بقدر الميسور و انبّه علی محالّ تلك الشواهد لرفع المعسور.»
در این یادداشت، یکی دیگر از فعالیت‌های مکتبی با محوریت کتاب التذکرة را معرفی می‌کنیم.
شخصی به‌نام «محمدعلی بن ابی‌القاسم» در زمان حیاتِ مرحوم آقای حاج محمدکریم کرمانی اعلی‌الله‌درجته، رساله‌ای با عنوان «عوامل التذکرة» تألیف کرد. وی با مصنف کتاب التذکرة هم‌دوره بوده است و از تابعان ایشان و علاقه‌مند به مباحث ادبی. از «محمدعلی بن ابی‌القاسم» دو کتاب دیگر در علوم ادبی در دست است. یکی در صرف و دیگری در نحو.
رساله خود در نحو را با براعت استهلال، این‌گونه آغاز کرده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله العالی عن الاوهام کنه اسمه و صفته و الناصب لنا الاعلام لیرفعنا الی دار قربه و معرفته و المفضل علینا النعم العظام بفضله و رأفته و الصلوة علی مبتدء سرّ الوجود و المخبر عن الرب الودود محمد المبعوث علی کافة خلیقته و علی آله الطیبین الطاهرین الذین خلقوا من نوره و طینته و القائمین مقامه فی رعیته و علی شیعتهم الذین هم مبینوا اوامره و نواهیه لسائر امته و لعن الله اعدائهم و معاندیهم بجمیع لغته.
فهذه رسالة مختصة جامعة لما ینفع المبتدئین من مسائل النحو کتبتها تقرباً الی الله و طلباً لمرضاته و اسأل الله ان ینفع بها اخواننا المبتدئین الطالبین لتحصیل العلوم الدینیة انه علی ما یشاء قدیر و رتبتها علی مقدمه و ثلاثة مطالب و خاتمة.»
این رساله به طور کامل در دسترس نیست و تاکنون به ۱۸۴ صفحه از آن دست یازیده ایم.
رساله دیگر محمدعلی بن ابی القاسم، رساله ای در علم صرف است که به‌زبان فارسی تألیف کرده است.
بعد از مقدمه مختصری نوشته است:
«بدانکه صرف علمیست که شناخته می‌شود به آن ماده‌ها و صورت‌های لفظ‌های عرب و موضوع آن کلمه است و کلمه بر سه قسم است اسم و فعل و حرف… .»
این رساله که مختصر است، فاقد تاریخ نگارش بوده و عبارات پایانی چنین است:
«و قد فرغ من تصنیفه محمد علی بن ابی‌القاسم حامداً مصلیاً مستغفرا، تمت الکتاب بعون الملک الوهاب.»
به رساله «عوامل التذکرة» بازگردیم. مرحوم آقای کرمانی اعلی‌الله‌مقامه در کتاب «التذکرة فی علم النحو» عوامل را به‌گونه جالب توجهی معرفی کرده‌اند. این عوامل، در سراسر کتاب منتشر است. محمدعلی بن ابی‌القاسم این متفرقات را جمع‌آوری کرده و در قالب رساله‌ای ارائه نموده است.
رساله «عوامل التذکرة» باز هم با براعت استهلال این‌گونه آغاز می‌شود:
«بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله مجری العوامل و الافعال بمشیته و مدبرها علی قوابل المفاعیل و المعمولات من بریته و صلی الله علی اسمه الاعظم الذی اشتق سایر الاسماء من انیته محمد المبعوث علی کافة خلیقته و علی آله الذین خلقوا من نوره و طینته و علی معشر الشیعة و حملة الویة الشریعة لسایر امته و لعن الله اعدائهم و معاندیهم بجمیع لغته.»
سپس به انگیزه نگارش اشاره کرده و با توصیفاتی از عالم ربانی مرحوم آقای کرمانی اعلی‌الله‌مقامه و کتاب «التذکرة» چنین می‌نویسد:
«فلما وجدت کتاب التذکرة لمولانا اسوة الانجاب و قدوة الاطیاب المولی الکریم و الولی الحمیم الذی جعلت حبه و حب موالیه ذخیرة لی یوم الحساب لازالت سماء افاداته دائرة ما قرت العیون برؤیة الاحباب کتاباً بدیعاً فی علم العربیة جامعاً لمسائل النحو علی نهج الحکمة و الصواب حاویاً مطالبه علی وفق السنة و الکتاب مبیناً غوامض مسائله لاولی الالباب الذی لم‌یر دلائله فی کتاب و لم‌یوجد دقائقه فی خطاب احببت ان‌اؤلف العوامل المذکورة فیه للطالبین المبتدئین لان القوم لم‌یتعرضوا لذکر کثیر منها علی ان ما تعرضوا لذکره منها مشحون باصطلاحاتهم الفاسدة فشرعت فیه و رتبته علی مقدمة و ثلاثة ابواب.»
در رساله «عوامل التذکرة» صرفاً به «عوامل» اشاره شده و مثالی نقل نشده تا عوامل پی‌درپی آورده شود و به‌گونه‌ای منسجم ارائه گردد؛ اگرچه در مواردی بالاجبار مثال‌هایی ذکر کرده است. مؤلف پیش از شروع در سَرد عوامل نوشته است:
«و المقصود فی هذا الکتاب ذکر العوامل من دون تعرض للامثال تسهیلاً للضبط.»
این رساله هشت سال پس از نگارش کتاب «التذکرة» تنظیم شده است. هم تاریخ نگارش و هم عبارات مقدمه رساله، گویای این است که در زمان حیات مرحوم آقای کرمانی اع تألیف شده. اما اینکه به سمع و نظر ایشان رسیده باشد، گزارشی در دست نیست. عبارات پایانی رساله چنین است:
«و هذا ما بلغ جهدی فی تألیفها من العوامل المذکورة فیه و هی ثلاثة و عشرون و مائتان عاملاً و انا العبد محمدعلی بن ابی‌القاسم ۱۲۸۴٫»
رساله «عوامل التذکرة» یکی دیگر از فعالیت‌هایی است که با محوریت کتاب التذکرة فی علم النحو انجام شده است. کتاب التذکرة و دیگر میراث‌های مکتبی، گنجینه‌هایی است سترگ که با این‌گونه فعالیت‌ها، می‌توان زوایای مختلف آن را بررسید و در فهم و درک مطالب آن سخته‌تر و پخته‌گر گردید.
۲۶ محرم‌الحرام ۱۴۴۲
نسخه دیگری از رساله عوامل التذکرة رساله دیگری از محمدعلی بن ابی‌القاسم در علم نحو رساله دیگری از محمدعلی بن ابی‌القاسم در علم صرف به زبان فارسی