موضوع اول ما خلق الله بودن رسول‌خدا صلی الله علیه و آله یکی از مباحث مهم معرفتی است و از ضروریات دینی. بزرگان دین اعلی الله مقامهم توجه ویژه به این فضیلت داشته‌اند و بیان کرده‌اند که همه فضائل را از این فضیلت می‌توان استخراج کرد.
عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اعلی الله مقامه برای شرح این فضیلت رساله گرانسنگ نعیم الابرار و جحیم الفجار را نگاشته‌اند و دلایل عقلی و نقلی این فضیلت را شرح فرموده‌اند.
در مطاوی بیانات خود اشاره کرده‌اند «اول» بودن رسول‌خدا به این معنا نیست که سایر خلق، دوم و سوم هستند. بلکه اوّلیتی است که علت خلق است و هیچ‌یک از صفاتی که معلول این حقیقت مقدسه است در آن نیست؛ «لایجری علیه ما هو اجراه».
ایشان میان روایات متعدد و مختلفی که درباره اول ما خلق الله بودن حضرت رسیده جمع کرده و هیچ‌یک را ناقض دیگری نمی‌دانند.
به‌مناسبت مباحث علت فاعلیه در کتاب ارشادالعوام، به جمله‌ای اشاره می‌فرمایند که آن را اهل سنت بعداز اذان خود می‌گویند. می‌فرمایند:
«چنانکه سنیان الی الآن بر مناره‌ها و گلدسته‌ها در وقت اذان فریاد می‌کنند: السلام علی اول ما خلق الله.» (ارشادالعوام، ج١، ص٣٧٩).
همین بیان را در مواعظ خود هم فرموده‌اند. از جمله در موعظه دهم از مواعظ ماه مبارک ١٢٩٢ فرموده‌اند:
«سنی‌ها هم این اعتقاد را دارند. در گلدسته‌ها به صدای بلند می‌گویند: السلام علی اول ما خلق الله.»
در این یادداشت به بعضی منابع تاریخی این قضیه اشاره می‌کنیم.
اگر منظور از «وقت اذان» و «در گلدسته‌ها» همراه اذان است، اهل‌سنت در دعاء پس‌از اذان، تعبیر «الصلاة و السلام علیک یا اول خلق الله» می‌گفته‌اند و امروزه هم در بعضی فتاوای اهل‌سنت متعرض این موضوع شده‌اند و وهابی‌ها لعنهم‌الله به‌شدت منع کرده‌اند و حتی نوشته‌اند از اذکار مبتدعه بعضی متصوفه اهل سنت است.
در کتاب الصوفیة فی حضرموت آمده است:
«و من الادعیة و الاذکار المبتدعة ما ذکره عبدالقادر بن احمد السقاف ساکن جدة: الصلاة و السلام علیک یا اول خلق الله.» (ص٨٩٢)
و محتمل است که مراد از «وقت اذان» در حین اذان و جزئی از اذان است. عالم ربانی مرحوم حاج میرزا محمدباقر شریف طباطبائی اعلی الله مقامه در رساله‌ای می‌فرمایند:
«و قد اذّن المؤذنون بأعلی صوتهم فی اذانهم علی رؤس الاشهاد فی المنارات: السلام علی اول ما خلق الله.» (دعائم‌الحکمة، عربی، ج۴، ص۵۴)
در این باره هم گزارش‌هایی در تاریخ دیده می‌شود.
در کتاب فی علم الکلامِ احمد محمود صبحی آمده است:
«…و تسللت الفکرة الی احدی العبارات التی زیدت علی الاذان: یا اول خلق الله» (ج٢، ص٧٧)
و در کتاب التفسیر الصوفی الفلسفی للقرآن الکریم در ذیل آیه شریفه «و انا اول المسلمین» آمده است:
«[…] و قوله الی الصحابی جابر: اول ما خلق الله نور نبیک یا جابر […] و یقال فی الاذان: یا اول خلق الله و خاتم رسل الله.» (ج١، ص٢٢٨)
شبیه این تعبیر نیز در بعضی کتب نقل شده و آن تعبیر «محمدٌ و علیٌ خیر البشر» در اذان شیعه است. ناصر خسرو در کتاب وجه دین این موضوع را گزارش داده است. وی فصول اذان را چنین ثبت کرده است:
«اشهد ان لا اله الا الله اشهد ان لا اله الا الله اشهد ان محمداً رسول الله اشهد ان محمداً رسول الله اشهد ان علیاً ولیّ الله اشهد انّ علیاً ولیّ الله حیّ علی الصلوة حیّ علی الصلوة حیّ علی الفلاح حیّ علی الفلاح حیّ علی خیر العمل حیّ علی خیر العمل محمدٌ و علیٌ خیرُ البشر محمد و علی خیر البشر الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله دو مرتبه بگویند تمام.»
ابن‌عدیم عمر بن احمد نیز در کتاب بغیة الطلب فی تاریخ حلب، در شرح حال حسین بن علی بن محمد معروف به اَمیرکا آورده است که وی در سال ٣۴٧ در حلب میهمان سیف‌الدوله شد:
«و هو اول من اذّن فی اللیل و قال فی اذانه: محمد و علی خیر البشر.» (ج۶، ص٢٧٠١)
ابن‌بطوطه در سفرنامه خود، توصیفی از شهر قطیف نگاشته و اشاره کرده روافض در اذان خود این جمله را می‌گویند. عبارت او چنین است:
«ثم سافرنا الی مدینة القطیف و ضبط اسمها بضم القاف کأنه تصغیر قَطف و هی مدینة کبیرة حسنة ذات نخل کثیر یسکنها طوائف العرب، و هم رافضیة غلاة یظهرون الرفض جهاراً لایتقون احداً. و یقول مؤذنهم فی اذانه بعد الشهادتین: اشهد ان علیاً ولیّ الله، و یزید بعد الحیعلتَین: حیّ علی خیر العمل و یزید بعد التکبیر الاخیر: محمد و علیّ خیر البشر مَن خالفهما فقد کفر.» (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، ج٢، ص١۵٣)
این موضوع در کتب متعددی ذکر شده و در این فرصت به این مقدار اکتفا می‌کنیم و اشاره می‌کنیم درباره نوشتن این جمله بر مناره‌ها و مسجدها حکایت‌های مختلفی نوشته‌اند و نزاع‌هایی در حکّ این عبارت نقل کرده‌اند و درباره حذف آن از اذان نیز گزارش‌هایی موجود است. (تاریخ دمشق، حمزة بن اسد ابن‌قلانسی، ج١، ص٣۶۴ و…)
به هر روی بیان کتاب مبارک ارشاد درباره شهادت به اول ما خلق الله بودن رسول‌خدا در اذانِ اهل سنت یا بعداز اذان، در بعضی منابع آمده است و به‌نظر می‌رسد طیفی از سنّیان که تعصب وهابی‌گری نداشته‌اند این جمله و شبیه آن را می‌گفته‌اند. امروزه هم به‌عنوان دعاء و صلوات بر حضرت پس‌از اذان گفته می‌شود و مناقشه‌هایی پیرامون آن میان علماء اهل سنت وجود دارد.
ربیع الثانی 1443