پرسشگران از بزرگان دین اع، اهل علم و صاحبان تألیفات بوده‌اند و ایشان أعلی الله مقامهم را ملجأ علمی خود در حل معضلات رشته تخصصی خود یافته و مراجعه می‌کرده‌اند.
به طور کلی تأمل در احوالات سؤال‌کنندگان و تأمل در سؤالات ایشان، روشن‌کننده زوایای مختلفی است. برای نمونه اینکه سائلان از علماء مطرح احساء، قطیف، ایران و عراق بوده‌اند و برخی شاهزادگان و شاهان که می‌توانسته‌اند به علماء دیگر مراجعه کنند و نکرده‌اند. یا نوع سؤالات که مربوط به مسائل ریز و درشت و بنیادین علوم و فنون مختلف است و نشان‌دهنده تبحر سائلان. از برخی سائلان شرح احوال مفصلی در دست است و زندگی برخی نیز بسیار مجمل به دست ما رسیده است.
از جمله پرسشگران، شخصی است به نام «میرزا محمدعلی بن محمد نبی.» علی‌رغم جستجوی زياد در کتب تراجم معلومات چندانی درباره ایشان به‌دست نیامد؛ غیر از اينكه آقا بزرگ طهرانی در طبقات اعلام الشیعه ج١٢، ص ١۴٨ نوشته است: «وُصِف بالفاضل الكامل، له مسائل في المشيئة إلى الشيخ أحمد الأحسائي، فكتب جوابها له، ذكرها في «نجوم السماء» [ج١، ص٣٩۵]) في فهرس كتب الشيخ أحمد.»
همین‌جا بیفزاییم میان پدر میرزا محمدعلی، به‌نام محمد نبی، با میرزا محمد نبیِ مشهور که در تاریخ ایران از او نام برده می‌شود، ارتباطی به‌دست نیامد.
برای اطلاع خوانندگان گرامی اشاره می‌کنیم میرزا محمد نبی مشهور، دولت‌مرد و شاعر ایرانی است و در ۱۲۱۸ق او را به‌جای حاجی خلیل‌خان قزوینی، به‌عنوان نمایندۀ سیاسی ایران در هندوستان برگزیدند و پس از بازگشت، به حکومت بندر بوشهر منصوب شد و به لقب «دریابیگی» خلیج فارس رسید. در ۱۲۲۳ق به وزارت فارس منصوب شد. در زمان وزارتش، در شیراز قحطی شد که در بین مردم به «قحطیِ محمد نبی خانی» مشهور است. پس از آن، فتحعلی‌شاه او را به تهران احضار و اموالش را مصادر کرد. محمدنبی شعر نیز می‌سرود و نخست «قطره» و سپس «سفیر» تخلص می‌کرد.
تاکنون سندی دال بر اینکه میرزا محمدعلی اصالتاً اهل کدام منطقه است، به‌دست نیاورده‌ایم. اجمالاً می‌دانیم ساکن کربلا بوده است. محیط کرمانی هنگام سَرد تصانیف سید مرحوم اع پس از نام میرزا محمدعلی کلمه «المشکی» نوشته است. این تعبیر در حاشیه نسخه رساله سید مرحوم اع نیز ملاحظه شد. محتمل است که این نسبت به شغل پارچه‌‌فروشیِ (و امثال آن) او یا خاندانش اشاره داشته باشد و همچنین گویای انتساب او به اصفهان باشد؛ چنانکه خاندان مشکی اصفهانی، متأخرتر از میرزا محمدعلی در اصفهان شهرت داشته‌اند و علماء و تجار مشهوری از این خاندانند؛ همچون شیخ محمدحسین مقدس مشکی و عبدالجواد مشکی اصفهانی و میرزا ابوسعید مشکی اصفهانی.
آقا بزرگ احتمال داده است که میرزا محمدعلی با «شیخ محمدعلی بن محمد نبی» متحد است و یک شخصیت‌اند.
از شیخ محمدعلی رساله‌ای در عدم تنجیس متنجس باقی مانده است، که مؤلف در سال١٢۴٧ هـ از آن فراغت یافته است. شایان ذکر است که دیدگاه بزرگان دین اع درباره متنجس نیز چنین است.
آقا بزرگ این رساله را در کربلا در کتابخانه شیخ عبدالحسین طهرانی دیده است و آن را در طبقات ج١٢، ص١۴٨ و الذریعه ج١۵، ص٢٣۶ ذکر کرده است. مصنف در رساله خود، رساله شیخ احمد درازی را نقل و در بعضی از استدلالات آن خدشه نموده است. سید محسن امین با مطالعه همین رساله، شیخ محمدعلی را در زمره شاگردان آقا باقر بهبهانی و صاحب ریاض معرفی کرده است؛ چرا که او در این رساله از استاد خود صاحب مفاتیح نقل می‌کند که تبادر به بهبهانی دارد و در موضعی نیز تصریح می‌کند که شیخ او صاحب ریاض است (اعيان الشيعه ج١٠، ص١٧).
از تألیفات میرزا محمدعلی، رساله‌ای در جواب سید سبحانعلی به دست ما رسیده است.
رساله در جواب سید سبحانعلی
مؤلف این رساله را در دفاع از مرحوم شیخ احمد احسایی اع و در پاسخ اعتراض ملا جعفر تأليف کرده است، و در نیمه شب جمعه ٢۵ ربیع‌الثانی سال١٢۴٣، در کربلای معلی از تأليف آن فراغت جسته. نسخه اصل آن به خط مصنف در کتابخانه ابراهیمی و تصویر آن در کتابخانه دائرة المعارف به شماره١/١٧٢٩ موجود است. [فنخا ج١٠، ص٨٧۵]
با دیدن همین نسخه بوده که مصنف تراجم الرجال در ج۴، ص۴٨ می‌نویسد: «محمد علي بن محمد نبي: من أفاضل علماء الشيخيّة، مُلمٌّ بالعلوم المتداولة في عصره، كان يقيم بكربلاء، وهو شديد الدفاع عن آراء الشيخ أحمد الأحسائيّ»، و تاريخ تأليف را ١٢٣۵ ثبت كرده كه صحيح نيست.
میرزا محمدعلی این رساله را در جواب شخصی نوشته است که این‌گونه از او تعبیر آورده:
«الحکیم الحَکَم الباسقة دوحته في العلوم و الحِکَم حلیف الشرف العلي و ألیف الفضل الجلي مولانا السید سبحانعلی.»
شخصی به نام ملاجعفر بر شیخ مرحوم اعلی الله مقامه اعتراض کرده و رساله‌ای نوشته و بر فقره‌ای از کتاب مبارک شرح الزیارة الجامعة الکبیرة اشکال گرفته است.
منظور از ملاجعفر، ملا محمدجعفر استرآبادی است که در کتاب حياة الارواح اعتراضاتی مطرح کرده است.
ملاجعفر خیال کرده است که شیخ مرحوم اع معصومین علیهم‌السلام را مستقل دانسته و خدا را منعزل کرده است. به‌طور مشخص ایراد او ناظر به حدیثی از کتاب بصائر الدرجات است.
مرحوم میرزا محمدعلی در این رساله قول شیخ اع را تبیین کرده و با نقل فرمایش‌هایی از شرح الزیارة مراد از حدیث مذکور و بیان شیخ اع را توضیح می‌دهد.
با بررسی این رساله به‌دست می‌آید ملاجعفر بر شیخ مرحوم، اعتراضات متعددی داشته؛ ولی مشخص نیست که چرا در این رساله، فقط به یکی از اعتراضات تصریح و پاسخ داده شده است.
همچنین با تأمل بر تعبیرات این رساله خبرویت میرزا محمدعلی در علوم ادبی روشن می‌گردد؛ چراکه از ضرب‌المثل‌ها و تعبیرهای ادبی بهره برده و به ابیات متعددی استشهاد کرده است. وی قصیده‌ای در همان حدود ١٢۴٢ پس از واقعه مناخور سروده است. این قصیده نیز گواه این است که ادیبی توانمند و شاعری مفلق بوده است. تصویر این قصیده به‌پیوست ارائه خواهد شد.
در رساله مذکور، روایات عدیده‌ای را در فضائل محمد و آل محمد علیهم‌السّلام نقل کرده و به‌بعضی قواعد تفسیر آیات در شأن این بزرگواران اشاره کرده است.
در اواخر رساله مرقوم کرده است که ادامه جوابیه را از رساله «العالم المؤتمن الاخوند الملاحسن» نقل می‌کنم. منظورش از عالم مؤتمن، ميرزا حسن گوهر است که شرح مفصلی بر رد آن رساله نوشته بود.
این منقولات درباره عقاید انحرافی ملاجعفر مذکور است که در زمینه صفات‌الله و بحث جبر و تفویض و معاد انحرافاتی داشته است.
میرزا محمدعلی با این جملات رساله را خاتمه داده است:
«قد وقع الفراق منها علی ید منشیها محمدعلی بن محمد نبی فی کربلاء المشرفة منتصف لیلة الجمعة الخامسة و العشرین من الربیع الثانی سنة١٢۴٣.»
جالب توجه است که اشاره کنیم در پایان، سال اتمام رساله به‌عدد، ١٢٣۴ ثبت شده؛ اما به‌حروف نگاشته شده است: «الف و مائتین و ثلاث و اربعین» و همین صحیح است؛ چراکه این رساله بعد از رحلت شیخ اع تأليف شده و در متن کتاب هم عبارات دعائی، مُشعر به وفات ایشان است؛ اعلی الله درجته و نفعنا بعلومه.
اینک به ارتباط علمی میرزا محمدعلی با بزرگان دین اشاره می‌کنیم.
مرحوم میرزا محمدعلی از شیخ مرحوم اع سؤالاتی را پرسیده و ایشان در ظهر روز ٢۴شعبان سال١٢٣٩ هنگام اقامتشان در کربلای معلی از تصنیف رساله‌ای در پاسخ او فراغت جسته‌اند. با وجود نسخه اصل اين رساله، گزارش کتاب موسوعة مؤلفي الإماميّة ج٢، ص۴٠١ نادرست است.
سؤالات شامل موضوعاتی حِکمی است از قبیل: مراتب التوحيد و المشيئة، علّة الوجود، تنزيه الذات المقدسة عن المشابهة بالفعل و المفاعيل و ما يتعلّق بذلك و… .
غیر از نسخه اصل به خط مصنف، نسخه‌های دیگری نیز از این رساله موجود است، از جمله نسخه‌ای به خط عباس بن علی، به تاريخ ۵شوال١٢۴٢ كه كاتب نسخه خويش از روی نسخه‌ای که به‌خط سائل بوده نقل کرده. ناسخ که خط زیبايی داشته در پایان نسخه نوشته است: «و نَقَلَه من خطّ السائل – دام مجده – أقلُّ الناس عباس بن عليّ، في كربلاء المشرَّفة في سنة ١٢۴٢ شهر شوّال يوم الخامس.»
عباس بن علي مذکور، به‌احتمال همان مترجم رساله صوميه سيد مرحوم است که در نيمه شعبان ۱۲۴۴ از آن فراغت جسته.
ميرزا محمدعلی سؤالاتی هم از سید مرحوم اع پرسیده و ایشان رساله‌ای در جواب او مرقوم فرموده‌اند. این رساله در کیفیت وجود، مشتمل بر شش فائده است و در ١۵شعبان سال ١٢۴٠ تحریر یافته است.
در باب اهمیت این رساله، قابل ذکر است که سید مرحوم اع در کتاب شرح حدیث عمران صابی برای تفصیل مسئله، به این رساله ارجاع داده‌اند؛ چرا که به تعبیر ایشان «فیها ما یشفی العلیل و یبرد الغلیل.»
غیر از نسخه اصل به‌خط مصنف، نسخه‌های دیگری نیز از این رساله موجود است، از جمله نسخه‌ای به خط محمدعلی اصفهانی، به تاریخ روز چهارشنبه ٢٣ماه مبارک رمضان سال ١٢۴٣.
شیخ مرحوم اع، جناب میرزا محمدعلی بن محمد نبی را با اوصاف «الأكرم، العارف، الصفيّ» و سید مرحوم اع او را با عبارات «أعزّ الإخوان، و أخلص الأصدقاء و الخلان، الوليّ الوفيّ، اللوذعيّ الألمعيّ» – در ابتدای رساله – و «العالم الفاضل» – در دلیل المتحیرین – و «قرّة العین بلا مین، الولي، الحبیب، العلي» – در شرح حديث عمران صابی – ستوده‌اند.
٢٩ شعبان المعظم١۴۴١
صفحه نخست رساله شیخ مرحوم اع
در جواب میرزا محمدعلی بن محمد نبی خان
صفحه نخست رساله سید مرحوم اع
در جواب میرزا محمدعلی بن محمد نبی خان
قصیده مرحوم میرزا محمدعلی پس از واقعه مناخور
رساله میرزا محمدعلی بن محمد نبی خان
در دفاع از شیخ مرحوم اع
نسخه‌ای از رساله سید مرحوم اع
که در حاشیه آن، میرزا محمدعلی با نسبتِ «مشکی»
معرفی شده است