آثار منتشرنشده عالم ربانی مرحوم شیخ احمد احسائی اع
یادداشتی به مناسبت چاپ جلد دهم مجموعه جوامع الکلم
مجموعه جوامع الکلم، مجموعه آثار عالم ربانی مرحوم شیخ احمد احسائی اع است. این مجموعه در گذشته، ضمن دو مجلد چاپ سنگی منتشر شد و در دهه اخیر (۱۴۳۱ق به بعد) در بصره، مجدداً منتشر گردید. در این چاپ اخیر و جدیدِ بصره، رسائل این بزرگوار تایپ، مقابله و تصحیح شد وجوامع الکلم ضمن نُه (۹) مجلد به چاپ رسید.
در کویت نیز مجموعه آثار این بزرگوار با نامی دیگر منتشر شد که جدیدترین آن «تراث الشیخ الأوحد» در۵۰جلد است: مقدمه(دو ج)،شرح فوائد(سه ج)، شرح مشاعر(چهار ج)، شرح عرشیه(پنج ج)، شرح الزیاره(نه ج)، مجموعه جوامع الکلم(نوزده ج)، و فهرست آیات وروایات وموضوعات.
مدتی است که جلد دهم کتاب «جوامع الکلم» منتشر شده است (ربیع الاخر ۱۴۴۰ق) در این کتاب جُنگ عالم ربانی مرحوم شیخ احمد احسائی اع به طور کامل حروف‌چینی و منتشر شده است. برای نخستین بار است که این کتاب حجیم به چاپ می‌رسد.
جنگ ایشان که به نام «کشکول الاحسائی» مشهور است، در دو جلد نگاشته شده و تمام آن به خط مؤلف آن نیست.
این جنگ امتیازهایی دارد:
نخست آنکه در دو جلد این جنگ، با مجموعه‌ای بزرگ از احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام برخورد می‌کنیم که برخی از آنها درباره بیان مقامات آل محمد علیهم السلام و اسرار ایشان است. در قسمت‌های گوناگون درباره فضائل و مناقب ائمه موضوع‌های متنوعی ذکر شده است. اما بخش نهایی آن، ویژه ذکر فضائل و جایگاه حضرت ولی‌عصر عجل الله فرجه و ذکر فضائل آن حضرت است. گذشته از قسمت پایانی کشکول، در جای جای کشکول (در ابتدا و وسط)، اشاره‌ای به فضائل و مناقب ویژه امام زمان به چشم می‌خورد. بیش از ده‌ها مطلب درباره آن حضرت در کشکول ذکر کرده‌اند. عناوین برخی از مطالب از این قرارند: الکوفة و امام العصر، نساء مع امام العصر، اعطی اصحاب الامام علیه السلام قوة اربعین رجلاً، ینزل فی سبع قباب من نور، الامام علیه السلام فی النجف، تاسعهم قائمهم افضلهم، عجل الله فرجه.
دیگر امتیاز اینکه: به مناسبت‌ها احکام شرعی ذکر شده است و به طور متنوع به ابواب فقه پرداخته شده و در برخی مواضع نظریه‌های فقهاء نامی نیز نقل شده است.
دیگر امتیاز این جُنگ، ترتیب و نظم آن بر مبنای حروف ابجد است و هرگز قبل از این جُنگ هیچ صاحب جنگی چنین ترتیبی را انتخاب نکرده است.
دیگر از ویژگی‌های آن، ذکر بسیاری از طلسم‌ها و امور مجرّب و برخی از مسائل جفر و بعضی از معالجات است. که البته شیخ مرحوم فقط آنها را نقل کرده و درستی یا نادرستی آن را تأیید نکرده‌اند.
از جهتی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر، نام بردن از کتاب‌هایی است که از آن مطلبی نقل شده است و این نکته برای پژوهشگران و تاریخ‌دانان بسیار جالب و مفید است. بخشی از این کشکول در سال ۱۴۲۵ ق (۲۰۰۴ م) در بیروت به چاپ رسید.
اما در چاپِ جوامع الکلم (جلد دهم) غیر کشکول، ملحقاتی نیز آمده است. فهرستِ این مجلد به شرح زیر است:
جُنگ، جلد اول: از ابتداء تا صفحه ۳۸۵
جنگ، جلد دوم: از صفحه ۳۸۶ تا صفحه ۶۶۷
فهرست ما الحقه المصنف فی آخر الکشکول ص۶۶۸ تا ص ۸۰۴
الملحقات ، آنچه به این مجلد ضمیمه شده است:
اجازات الشیخ الاوحد اع للعلماء از ص ۸۰۶ تا ص۹۲۱
اجازات العلماء للشیخ الاوحد اع از ص ۹۲۲ تا ص۹۳۶
بعض مراسلات الشیخ الاوحد اع و ما وجدناه مما نسب الیه از ص ۹۳۶ تا اخر کتاب (صفحه ۹۷۴)
فهرست بعضی از این مراسلات و نوشته‌ها: مما کتبه اع فی جواب استفتاء، اجوبة مختصرة فی جواب ثمانیة سوالات بخط الشیخ الاوحد، نسخة وصیة الشیخ الاوحد، مطالب متفرقة منسوبة الی الشیخ المنقولة اکثرها من خط المرحوم الملا عبدالله بن محمدقلی التبریزی و… .
مجموعه جوامع الکلم، آثار عالم ربانی مرحوم شیخ احمد احسائی رفع الله درجاته است. از این رو این سؤال مطرح است که آیا کشکول، از آثار این بزرگوار قلمداد می‌شود که جزو جوامع الکلم به چاپ رسیده است؟ چرا که بخش معتنی بهی از جُنگ، نقل سخنان دیگران است و چه بسا شیخ مرحوم اع آن سخنان را قبول نداشته‌اند و صرفاً در کشکول جمع‌آوری کرده‌اند. و این متفاوت است با نقل قول افراد در رسائلشان. ایشان هنگام نقل قول در رساله‌ها، یا آن قول را تأیید فرموده‌اند یا نقد و رد کرده‌اند. و چون بر روی جلد جوامع الکلم نگاشته شده است: «من مصنفات العالم الربانی…» آیا کشکول جزو مصنفات محسوب می‌شود؟ این دیدگاه منتقدِ چاپ کشکول است در سلسله جوامع الکلم. در این دیدگاه مطرح می‌شود که مناسب بود کشکول منتشر شود؛ اما در مجلدی مستقل؛ نه تحت عنوان جوامع الکلم. همچنین در این مجلد، اجازاتِ علماء به شیخ مرحوم اع نقل شده است. آیا این اجازات نیز از تصنیفات شیخ مرحوم است؟! آری، اگر نام مجموعه تُراثِ شیخ بود، شامل بود هرآنچه را که مرتبط با این بزرگوار است.
و البته دیدگاه مقابل می‌گوید چون این کشکول هم از آثارِ قلم شیخ اع است و ابتدای کشکول را همچون دیگر رساله‌ها آغاز کرده‌اند، مانعی نداردکه جزو جوامع الکلم قرار بگیرد. این بزرگوار کشکول را چنین آغاز کرده‌اند:
«… اما بعد فیقول العبد المسکین احمد بن زین الدین انی قد جمعت فی هذا المجموع فوائد و مسائل و احادیث مما ذکرته او نقلته عن غیری و رتبته علی ترتیب حروف ابجد… .»
و همچنین برای ارائه منظم آثار شیخ و آنچه در ارتباط با شیخ اع است، چاره‌ای نیست که در این مجموعه قرار داده شود.
اینک پس از انتشار جلد دهم جوامع الکلم، به این پرسش می رسیم که چه آثاری از شیخ اع در مجموعه جوامع الکلم به چاپ نرسیده است؟ با در نظر گرفتن اینکه جوامع الکلمِ چاپ بصره، حایز بسیاری از رساله‌هاست که در جوامع الکلمِ چاپ تبریز نیامده است. همچنین این چاپ، حایز مجموعه وسیعی از نوشته‌های کوتاه و بلندِ شیخ اع است؛ به ویژه جلد نُهم و مُلحقاتِ جلد دهم. با این حال آیا مواردی باقی مانده است که در این مجموعه نباشد؟
در این نوشتار به بعضی از آثار غیر مطبوع در جوامع الکلم اشاره می‌کنیم و امیدواریم این مجموعه را مجلداتِ آتی هم باشد و در آن مجلدات این رسائل و نوشته‌ها اضافه گردد.
برخی از این آثار توسط پژوهشگران در عرصه مکتب شیخ اع در کشورهای مختلف شناسایی شده است.
۱٫ شرح الزیارة الجامعة الکبیرة
اگرچه این کتاب ازمهم‌ترین کتاب‌های شیخ مرحوم اع است؛ اما جای آن در مجموعه جوامع الکلم خالی است.
۲٫رساله در جواب شیخ محمد بن عبد الله آل رحمة احسائی
این رساله نویافته در اواسط دهه اول قرن سیزده هجری نگاشته شده و جزو متقدم‌ترین آثار ایشان محسوب می‌شود. این رساله پاسخی است به شش پرسش حِکمی و اعتقادی:
. معنی الوجود المنسوب الی الله
.معنی السعادة و الشقاوة فی السعید و الشقی
. هل هناک فراغ مکانی و زمانی لخلق أول المخلوقات؟
. الباعث فی ایصال المشیئة الی المشاءات
. غیریة الارادة و المشیة و تأخر الارادة
. علمه سبحانه الذاتی و الفعلی
این رساله در مجموعه‌ای خطی از کتابخانه شخصی شیخ کاظم مطر به دست آمده و به یکی از مدارس علمی احساء منتقل شده است. مجموعه به خط «شیخ محمد بن علی بقشی» است و مشتمل است بر شش رساله. دومین رساله، رساله شیخ مرحوم اع است در جواب شیخ محمد آل رحمة. ششمین رساله نیز رساله ای است از عالم ربانی مرحوم سید کاظم رشتی اع.
یکی از اشکالات منتقدان بر اندیشه مرحوم احسائی اع این است که تأیید علماء و اجازات ایشان به مرحوم احسائی، پیش از اظهار دیدگاه‌های ایشان بوده است و بعد از اظهار و انتشار کتب، مخالفت‌ها آغاز شد. این رساله، مؤید خوبی است بر اینکه دیدگاه‌های ایشان از ابتدا مشخص بوده است و در رسائل خود به آن اشاره فرموده بودند و آن مخالفت‌ها، ریشه‌های دیگری دارد که در این مختصر در پی تبیین آن نیستیم. رساله جواب شیخ محمد آل‌رحمة که یکی از متقدم‌ترین رساله‌های ایشان اعلی الله مقامه است، دربردارنده مباحثی است که در اواسط و اواخر عمر شریفشان درباره آن قلم زده‌اند و این نشان می‌دهد از ابتداء امر، از تحقیقات خود مطمئن بوده و در رسائل به آن اشاره کرده‌اند. برای نمونه، در این رساله درباره علم ذاتی و علم حادث سخن به میان آمده است.
نمونه دیگر، درباره علم غیب رسول الله صلی الله علیه و آله است که می‌بینیم تفصیل فرمایش مختصر خود در این رساله را در کتبی همچون شرح الزیارة الجامعة الکبیرة مطرح فرموده‌اند (در شرح فقره وَ عِبادِهِ المُکرَمین.) اَعلَی اللهُ دَرَجاتِه وَ نَفَعنا بِعُلُومِه.
۳٫ رساله العجالة
در نسخه نفیسی از کتاب قاموس اللغة، آثار مکتوبی از شیخ مرحوم اع دیده می‌شود. این نسخه که زمانی در تملک شیخ مرحوم اع بوده است، در سال ۱۲۴۴ قمری به مالکیت فرزندشان شیخ عبدالله در آمده است. در مواضعی خاتم مبارک شیخ مرحوم و فرزندانشان شیخ عبد الله و شیخ علی‌نقی دیده می‌شود. از مزایای این نسخه علاوه بر یادداشت‌های متفرقه به خط شیخ مرحوم، نسخه اصل رساله «العجاله» ایشان است که شرحی است بر بعضی عبارات مقدمه قاموس فیروزآبادی.
این رساله با این عبارات به پایان رسیده است:
«تمت الرسالة الموسومة بالعجالة و الحمد لله رب العالمين فرغ من کتابتها العبد المسکين احمد بن زين‌الدين في الثالث من شهر ربيع‌الثاني سنة ۱۲۱۱٫ (و کان فراغ مصنفها من تصنيفها و هو الشيخ احمد بن زين الدين الاحسائي رحمه الله تعالی علی ما ورخه بخطه رحمه الله في الثالث من شهر ربيع الثاني من شهور سنة ۱۲۱۱٫ خ‌ل)»
۴٫ تحشیه مفاتیح فیض کاشانی
این نسخه نفیس از کتاب مفاتیح الشرایع، به شماره ثبتِ۸۹۵۸۱ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. متن مفاتيح در اين نسخه به خط ابومحمد مهدي بن علي بن احمد بن صالح الجدّحفصي البحراني است که در محرم ۱۱۴۰ قمری (للعشر الخامسة من المائة الثانیة من الألف الثاني) از کتابت آن فراغت جسته است.
حاشیه‌های شیخ مرحوم اع که از نظر مکتبی نفیس‌ترین بخش‌های این کتاب است، مکرراً در صفحات مختلف ثبت شده است. در بخش‌هایی از کتاب حاشیه‌ها بیشتر و در بخش‌هایی کمتر است. در صفحات ابتدایی این مجموعه، حاشیه‌های این بزرگوار بیشتر است؛ اما برای نمونه بین فریم۳۰۵ تا ۳۹۱ حاشیه‌ای از این بزرگوار ثبت نشده است البته در همین صفحات حاشیه‌هایی وجود دارد که نویسنده آن مشخص نیست و به نقل از کتب مختلف همچون دروس یا صِرف نقل حدیث اکتفا شده است.
اینک به طور اختصار به بعضی دیگر از آثار منتشرنشده ایشان اع اشاره می‌کنیم:
۵٫ تدوین فهرس و تحریر حواش مختصرة علی القسم الامامة من کتاب عوالم العلوم
۶٫ تدوین فهرس کتاب المسائل المحمدیة للشیخ عبد الله بن صالح السماهیجی
۷٫ حواش علی رسالة مختصر الاصول للشیخ محمد بن عبد النبی المقابی
۸٫ حواش علی تهذیب الاحکام للشیخ الطوسی
۹٫ حواش علی کتاب الانوار الحائریة للشیخ یوسف البحرانی
۱۰٫ حواش علی کتاب فهرست الشیخ الطوسی
۱۱٫ حواش علی قسم الصلوة من ذخیرة المعاد للملا محمدباقر المحقق السبزواری
۱۲٫ حواش علی کتاب الصلوة من روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان لزین الدین بن علی العاملی المعروف بالشهید الثانی
۱۳٫ فهرست بعض تصنیفاته اع مختصراً
۱۴٫ مراسلة الی فتحعلی‌شاه فی تعزیة وفاة ابنه الشاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه
۱۵٫ تقریظ علی کتاب عجائب الاسرار للملا محمدحسین الواعظ الکرمانی
۱۶٫ تقریظ علی المجلد الثانی من کتاب ابنه الشیخ محمد تقی المسی بجواهر العقول فی تقریر القواعد و الاصول
۱۷٫ تقریظ علی کتاب لوامع الانوار فی کشف غوامض الاسرار للملا علی البرغانی
۱۸٫ تقریظ علی رسالة اللمعات للمیرزا حسن گوهر
۱۹٫ بعضی اجازات
در مقاله مستجیزین و مجازین از شیخ احمد احسائی، تألیف آقای هادی مکارم، چاپ شده در جشن‌نامه آیت الله رضا استادی (تابستان ۱۳۹۳ ش) ۴۷ مورد از اجازات شیخ اع بر شمرده شده است. اما فقط ۱۳ اجازه از شیخ مرحوم اع در جلد دهم جوامع الکلم به چاپ رسیده است. طبعاً نص هر ۴۷ اجازه موجود نیست؛ ولی آنچه موجود است بیش از مقداری است که در این مجلد منتشر شده است. و چون در مقاله مذکور نام مستجیزین مذکور است، در اینجا نقل نمی‌کنیم.
۲۰٫ بعضی سندهای کوتاه تاریخی
به طور متفرق سندهایی تاریخی از فعالیت‌های اجتماعی شیخ مرحوم اع در دست است که هنوز به صورتی منسجم منتشر نشده است. در این فرصت به یک نمونه اشاره می‌کنیم. از جمله اسناد، سندی است تاریخی درباره بعضی وقایع اجتماعی در احساء و نام مرحوم شیخ احمد احسائی اع به عنوان یکی از شاهدان ماجرا، ذیل این وثیقه ملاحظه می‌شود؛ به تاریخ ۱۹ ربیع الأول ۱۱۹۸هـ.
آثار منتشرنشده این عالم ربانی را در این موارد منحصر نمی‌کنیم. چراکه این بزرگوار به علت سفرهای مختلف به شهرها و مناطق گوناگون در اقالیم قبله، ممکن است که در پاسخ به پرسش‌هایی، رساله‌ای تصنیف فرموده باشند یا در مجلسی یادداشتی و تقریظی نگاشته باشند یا… . از این رو ارادتمندان به این بزرگوار و اندیشه ایشان و پژوهشگران این عرصه، همیشه چشم‌انتظار میراثی دیگر از این بزرگوارند. اعلی الله مقامه و رفع فی الخلد اعلامه.
شعبان المعظم ۱۴۴۰
سندی از سال ۱۱۹۸ق؛ نام عالم ربانی مرحوم شیخ احمد أحسائی أع به عنوان شاهد، در ذیل سند مذکور است.