علماء بارزی که با لقب «نوری» شناخته می‌شوند، سه عالم‌اند: ملا علی نوری، شیخ فضل‌الله نوری و سوم مرحوم میرزا حسین نوری.
معرفی زندگی، شخصیت فکری و آثار این سه عالم، تک‌نگاری مفصلی می‌طلبد و در منابع متعدد به آن اشاره شده است. آنچه در این یادداشت بر آن تأمل می‌کنیم مواضع این سه «نوری» است در قبال افکار و مکتب عالم ربانی مرحوم شیخ احمد اَحسائی اشاد الله شأنه. طبعاً این یادداشت درآمدی است بر موضوع و شواهد دیگر در مقاله‌ای مستقل و مفصل ارائه خواهد شد ان‌شاءالله.
طبق نظر برخی پژوهشگران، ملا علی نوری در برهه‌ای تمجیدهایی از شیخ‌مرحوم داشت و حتی خطاب به ایشان «بابی انت و امی» می‌‌گفت ولی پس از مدتی از این نگاه خود به ایشان دست بر داشت (ریحانة‌الادب، ج١، ص٨١) درباره این دو رویکرد وی در قصص العلماء (ص۵۴) و مقاله مدرسی چهاردهی (مجله دانشنامه، ش١، ص١١۶) مطالبی آمده است.
در شرح حدیث زینب عطاره که در زمان حیات شیخ اعلی الله‌مقامه نوشته است، از ایشان با تعابیر «العارف المعاصر مجموع المناقب و المفاخر» یاد کرده و در تفسیر سوره اخلاص به نقد مباحثی از شیخ اع می‌پردازد.
نوری دیگر، شیخ فضل‌الله نوری، از شخصیت‌های بارز در جریان مشروطه است. در نسخه‌ای خطی در کتابخانه و مرکز اسناد مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به شماره۵٣۴، حاشیه‌ای به خطِ شیخ فضل‌الله نوری ملاحظه می‌شود که بر عباراتی از شیخ تحشیه‌ای زده و نوشته است: «من شیخ احمد المعروف بالاحسائی فیه ما فیه…» و اشکال مختصری که به ذهنش رسیده را یادداشت کرده و در پایان حاشیه نوشته است: «فقیر نوری».
می‌توان این حاشیه را ویترینی از رویکرد فکری شیخ فضل‌الله نوری به مکتب شیخ احسائی قلمداد کرد. در این نسخه خطی حاشیه‌های دیگری نیز به خط او دیده می‌شود.
عالم دیگر مرحوم میرزا حسین نوری است. رویکرد ایشان به شیخ احسائی را در سه محور می‌توان بررسی کرد:
نخست تعبیرات ایشان از شیخ؛ دوم مواضعِ عملی ایشان؛ سوم اثرپذیری ایشان از افکار شیخ.
به نمونه‌ای از هر محور اشاره می‌کنیم.
درباره محور اول، مرحوم نوری در مواضع متعددی از شیخ مرحوم به احترام یاد کرده است. برای نمونه در خاتمه مستدرک در فایده ثالثه چنین تعبیر آورده است:
«عن العالم العارف الشیخ احمد بن زین الدین الاحسائی المتوفی سنة ۱۲۴۱ عن المشایخ الاجلة و نوامیس الملة اولهم العلامه الطباطبائی بحرالعلوم و ثانیهم کشاف الحقایق صاحب کشف الغطاء و ثالثهم العلامة الحائری صاحب الریاض و رابعهم العالم الربانی الامیرزا مهدی الشهرستانی و خامسهم العالم الجلیل الشیخ احمد بن العالم الشیخ حسن البحرینی عن والده الشیخ حسن عن الشیخ عبدالله البلادی من مشایخ صاحب الحدائق کما تقدم و سادسهم العالم الجلیل الشیخ احمد بن الشیخ محمد بن آل‌عصفور… .»
و در کتاب نفس الرحمن فی فضائل سلمان چنین نوشته است:
«و فی رسالة الطاهریة عن العارف المحدث الشیخ احمد بن زین الدین الاحسائی… .»
به نمونه‌ای هم از محور دوم اشاره می‌کنیم. در مجلد اول از کتاب «ما سمعت ممن رأیت» آمده است:
«مرحوم محدّث نوری در مراجعت از سفر حج در مدینه سر قبر شیخ احمد احسائی می‌رود و چون به او اعتراض می‌کنند، می‌گوید: از مشایخ اجازه روایتی من بوده لذا کنار قبرش رفتم.» (ص۴۳۲)
محور سوم اثرپذیری ایشان از افکار شیخ احسائی است. ایشان کتاب نفس الرحمن فی فضائل سلمان را با آیه قُری آغاز کرده است. آیه‌ای که بسیار مورد توجه مرحوم شیخ و مکتب ایشان است. آیه‌ای که به بیان شأن کاملان دین و شیعیان خالص امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌پردازد.
همچنین در کتاب «فصل‌الخطابِ» خود، یکی از دلایل بحث خود را آیه «لترکبن طبقا عن طبق» و روایت نبویِ «لترکبن سنة من کان قبلکم» و روایاتی در این رَسته قرار داده است. دلیلی که بسیار مورد توجه شیخ مرحوم بوده است و در مباحث خود از آن استفاده فرموده‌اند.
یکی از رویکردهای حدیثیِ مرحوم نوری اعتماد به مراسیل شیخ احسائی است. در کتاب نفس الرحمن فی فضائل سلمان آمده است:
«و فی رسالة الطاهریة عن العارف المحدث الشیخ احمد بن زین الدین الاحسائی مرسلاً ان روح القدس یلقاه و یحدثه و لماعثر علیه فیما وصل الیّ من الکتب المعتبرة الا انه یکفی ارساله فی الاعتماد.»
ایشان مراسیل شیخ را معتبر می‌دانند و قابل رجوع و ارجاع.
جالب توجه است که عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اعلی‌الله‌مقامه نیز همین رویکرد را به مراسیل شیخ دارند.
در رساله جواب آقاعبدالله می‌فرمایند:
«…و مراسیل الشیخ اعلی الله مقامه تفوق مراسیل جمیع العلماء و الروات رضوان الله علیهم و قد اجمعوا علی صحة مراسیل ابن ابی‌عمیر و اضرابه فانصف و تدبر.» (مکارم‌الابرار، ج٣١، ص١۶١)
به‌تازگی محقق مدقق، أحمد علی الحلی النجفی، اثری نویافته از مرحوم نوری معرفی کرده است و آن تحشیه مرحوم نوری است بر شرح الزیارة الجامعة الکبیرة.
این اثر نویافته، از جهتی عنوانی جدید در آثار مرحوم نوری است و از جهتی نمونه‌ای دیگر از اقدامات عملی ایشان در ارتباط با اندیشه شیخ اَحسائی برشمرده می‌شود.
این تحشیه بر بخشی از مجلدِ اول کتاب شرح الزیاره نگاشته شده است.
آنچه نگاشته شد، درآمدی بود بر رویکردِ «سه نوری» به شیخ احسائی و مکتب ایشان. طبیعتاً شواهد دیگری دراین‌باره موجود است که به نوشتار و مقاله مفصلی احاله می‌کنیم.
و الحمد لله اولاً و آخراً و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین.
٢٧ جمادی الاخرة ١۴۴٢
سال‌روز رحلت مرحوم میرزا حسین نوری
بخشی از تحشیه مرحوم نوری بر شرح الزیارة الجامعة الکبیرة