زیارت ائمه معصومین علیهم السلام از راه دور، از زمان حضور و ظهور معصومین علیهم السلام مطرح بوده است و این بزرگواران به آن توصیه کرده و شیعیان نیز پرسش هایی در این باره می پرسیده اند. زیارت از راه دور یا به علت تقیه از اعداء بوده است یا به علت دوری راه و موانع زندگی.
مرحوم آقای شریف طباطبائی اعلی الله مقامه در چند موضع از کفایة المسائل (کتاب المزار) شبیه این فتوا را دارند که:
«زيارت ايشان علیهمالسلام از دور و نزديک جايز است و صوت زائر را در نزد قبر مىشنوند و از دور به ايشان مىرسد.»
زیارت باعث قویشدن روحالایمان است. تجدید عهد با ائمه علیهمالسلام است. از این رو حضرت رضا صلوات الله علیه میفرماید ان لکل امام عهداً فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء و حسن الأداء زیارةقبورهم. (الکافی،ج4، ص 567)
اینک در این شرایط بحرانی و محرومیت از زیارت قبور، به آداب زیارت از راه دور اشاره میکنیم تا اهل ایمان با انجام این زیارات، آرامش روحی یافته و ثوابهای وعده داده شده برای زیارات را تحصیل کنند:
1.در بعضی روایات رسیده است که برای زیارت از راه دور، شخص بر سطح بلند یا پشتبام خانه بالا رود. در روایت زیارت روز عاشوراء از راه دور آمده است: صعد سطحاً مرتفعاً. (کامل الزیارات، ص175) در روایت دیگر است: فلیصعد اعلی منزله. (کتاب من لایحضره الفقیه، ج2، ص599) و در تعبیری دیگر: افعل ذلک علی سطح دارک (مصباح المتهجد، ج1، ص289)
2.در بعضی روایات رسیده است که به صحرا و فلات برود. در نقلی از امام علیهالسلام سؤال میشود: فمٰا لمن كان فی بعيد البلاد و اقاصيه و لميمكنه المصير اليه في ذلك اليوم (روز عاشوراء) میفرماید: اذا كان كذلك برز الی الصحراء. (مصباح المتهجد، ج2، ص772)
3.فلسفه و حکمت به صحرا رفتن یا به بام رفتن و زیارت خواندن چیست؟ با چنین شرایطی، زیارت تأثیر بیشتری بر روح دارد. بشر به علت طبایعی که دارد، نیازمند اینگونه کمکهای روحی است. حتی در فرمایشی رسیده است که صورت قبر درست کن. عبارت مفاتیحالجنان محدث قمی دراینباره چنین است:
«علّامه مجلسى در زاد المعاد در اعمال عيد مولود كه روز هفدهم ربيع الأوّل است فرموده: شيخ مفيد و شهيد و سيّد ابن طاووس رحمهم الله گفتهاند كه: چون در غير مدينه طيّبه خواهى كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله را زيارت كنى غسل بكن و شبيه به قبر در پيش روى خود بساز و اسم مبارك آن حضرت را بر آن بنويس، و بايست و دل خود را متوجّه آن حضرت گردان و بگو:… .»
4.آیا در داخل منزل هم میتوان زیارت را خواند؟ مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه از دو روایت استفاده میفرمایند که جایز است در داخل خانه نیز زیارت خواند. یک روایت فرمایشی از امیرالمؤمنین است که از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل میفرمایند:
قال اميرالمؤمنين عليه السّلام قال رسول اللّه صلی اللّه عليه و اله من سلم عليّ فی شیءٍ من الارض اُبْلِغْتُهُ و من سلّم عليّ عند القبر سمعته.
مرحوم آقای کرمانی اع در حاشیه این روایت مرقوم فرمودهاند: يدل الخبر علی جواز زيارته صلی الله عليه و اله من ای مكان كان سواءا كان علی الارض او علی سطح او فلاة او دار.
روایت دیگر حکایتی است که راوی میگوید با یونس بن ظبیان و مفضل بن عمر و ابوسلمه سراج نزد حضرت صادق علیهالسلام نشسته بودیم و یونس سخن میگفت و از همه ما سنّش بیشتر بود. به امام علیهالسلام عرض کرد فدایت شوم، در مجالس مخالفان، چه بگویم؟ فرمود: اذا حضرتهم و ذکرتنا فقل اللهُمَّ اَرِنَا الرَّخٰاءَ وَ السُرُورَ فَاِنَّكَ تَأْتي عَلٰی كُلِّ مٰا تُريِدُ فقلت جعلت فدٰاك انّی كثيرا ما اذكر الحسين عليه السلام فايّ شيءٍ اقول قال قل اَلسَّلٰامُ عَلَيْكَ يٰا اَبٰاعَبْدِاللّٰهِ تعيد ذلك ثلثا فان السّلام يصل اليه من قريب و من بعيد.
در حاشیه این حدیث نیز مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه مرقوم فرمودهاند: يدل باطلاقه علی جواز الزيارة فی البيوت و غيرها و ان لمتكن علی سطح او صحراء.
5.یکی دیگر از آداب زیارت از راه دور، غسل زیارت است یا اگر میسر نبود وضو است. حضرت صادق به حنان بن سدیر صیرفی درباره زیارت از راه دور فرمود: اغتسل. (مصباحالزائر، ص372) و در روایت دیگر است: فاغتسل أو توضأ (بحارالأنوار، ج101، ص366)
6.یکی دیگر از آداب زیارت از راه دور، پوشیدن لباس پاکیزه است. در همان حدیث حنان بن سدیر صیرفی حضرت صادق علیهالسلام بر لباس پاکیزه تأکید فرموده و میفرمایند پاکیزهترین لباسهایت را بپوش: و البس أطهر ثیابک.
7.یکی دیگر از آداب زیارت از راه دور، اشاره است با دست است. در روایت میفرمایند: … و لیُؤم بالسلام الی قبورنا فان ذلک یصل الینا. در روایت زیارت امامحسین علیهالسلام از راه دور آمده است: اومأ اليه بالسّلام.
8.یکی دیگر از آداب زیارت از راه دور، مقدمداشتن نماز زیارت است بر زیارت. یعنی ابتداء نماز زیارت یا نماز هدیه خوانده شود و بعد عبارات زیارت قرائت شود. این دستور از بعضی روایات به دست می آید از جمله فرمایش حضرت صادق علیهالسلام که میفرماید: اذا بعدت باحدکم الشقة و نأت به الدار فلیصعد اعلی منزله فلیصل رکعتین وَ لیُؤمَ بالسلام الی قبورنا فان ذلک یصل الینا.
در این روایت ابتدا نماز را فرمودهاند و بعد سلام زیارت را.
مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه قائل به «جواز» تقدم نماز بر زیارتِ از راه دور هستند؛ ولی برخی علماء آن را مستحب دانستهاند. ایشان در حاشیه حدیثی که مذکور شد میفرمایند:
يدل علی جواز تقديم الصلوة علی الايماء اذا كان من بعيد، يدل علی جواز الاكتفاء بركعتين فی الزيارة البعيدة مطلقاً.
سرور معظم در پاسخی به پرسشی دراینباره مرقوم فرمودهاند:
«نماز زیارت از راه دور متعین نیست که حتماً قبل از زیارت خوانده شود؛ ولی در زیارات مأثورهای که دستور دادهاند قبل از زیارت خوانده شود، باید قبل از زیارت خوانده شود. در غیر آن زیارات ظاهراً شخص مختار است که قبل از زیارت بخواند یا بعد از آن و مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه از آن زیارات مأثوره جواز تقدینم نماز زیارت را بر زیارت استفاده فرمودهاند نه متعینبودن آن.»
همچنین در پاسخ به این پرسش که «برای زیارت امام عصر عجل الله فرجه نیز باید نماز زیارت را قبل از زیارتنامه خواند» مرقوم فرمودهاند:
«دور و نزدیک برای آن حضرت یکسان است. در سرداب مقدس نماز زیارت بعد از زیارت خوانده میشود و نظر به اینکه حضرت در همه جا حضور دارند نماز زیارت را بعد از زیارت میخوانیم.»
محمدباقر میر داماد در رساله اربعة ایام به این مطلب اشاره کرده و مینویسد که نماز زیارتِ از راه دور، قبل از زیارت است. تعبیر او چنین است:
«این مسئله از خفایای مسائل و خفیات احکام است و تا کسی کمال مهارت و تمام بضاعت در فقه و حدیث نداشته باشد، اطلاع بر این دقیقه نمییابد و از آن جهت اکثر اهل روزگار از حکم این فرع، و تحقیق این فرق غافلند.»
در این موضع حکایتی را نقل کرده و مینویسد نزد شاه عباس در قزوین بودم و در بالای مسجد پنجهعلی. به شاه میگفتم ابتدا نماز زیارت بخوان و بعد زیارت را. یکی از علماء در آنجا بر من اشکال گرفت، با او در حضور شاه مباحثه کردم و کتابهای علماء را حاضر کردیم و برای او ثابت کردم که برخی علماء نیز چنین گفتهاند و این دقتی است که همه کس به آن پی نبرده است. از جمله قول ابنزهره را نقل کرده که نوشته است: «فان اراد الانسان الزیارة لأحدهم و هو مقیم فی بلده، قدّم الصلاة ثم زار عقیبها» و قول شیخ طوسی در مصباحالمتهجد را نیز آورده است و به بعضی روایات که از آنها این مطلب استفاده میشود، نقل کرده است.
9.هنگام زیارت از راه دور، به کدام سمت میایستیم؟ چند مطلب در این باره در دست است:
اول فرمایش سرور معظم حفظهالله درباره زیارت حضرت رضا علیهالسلام برای ساکنان مشهد مقدس. ایشان مرقوم فرمودهاند:
«کسانی که سمت قبله آنها و سمت حرم مطهر یکی است رو به قبله بایستند و تمام اعتاب مقدسه ائمه علیهمالسلام و امام عصر عجل الله فرجه را در نظر میگیرند. و کسانی که سمت حرم برخلاف سمت قبله ایشان است، بهسمت حرم مطهر زیارت میخوانند.»
دوم هنگام زیارت حضرت سیدالشهداء از راه دور، رو به سمت قبر مطهر آن بزرگوار میایستیم.
سوم روشی دیگر ایستادن رو به قبله و قصد کردن همه چهارده نفس مقدس و خواندن زیارات «جامعه» است. این بزرگواران دوست دارند که «جامعه» زیارت شوند. از این رو زیارتهای جامعه مناسب است. زیارت جامعه سوم یکی از این زیارتهای تأکید شده است. زیارتی دیگر را مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه در فصلالخطاب ذکر فرمودهاند و میفرمایند: «زیارة جامعة للبعید مرویة عن الصادق علیهالسلام ینبغی زیارتهم علیهمالسلام بها فی کل یوم لاسیما یوم عرفة.»این زیارت را مرحوم محدث قمّیّ در بخش زیارات جامعه کتاب مفاتیح الجنان نقل کرده است.
10.امام زمان را میتوان در هر جا زیارت کرد. زیارت امام وقت (امام ناطق هر زمان) در زمان حضور و ظهور ائمه علیهمالسلام انجام میشده و در آن دوره رو به سمت امام میکردهاند. در روایت است که خدمت حضرت صادق علیهالسلام عرض شد قادر نیستم که شما را زیارت کنم؛ چه کنم؟ حضرت فرمودند:
اذا لمتقدر علی المجیء فاذا كان فی يوم الجمعة فاغتسل او توضأ و اصعد الی سطحك و صل ركعتين و توجّه نحوی فانّه من زٰارنی فی حيوتی فقد زارنی فی ممٰاتی و من زٰارنی فی ممٰاتی فقد زٰارنی فی حيوتی.
مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه در حاشیه این حدیث شریف نوشتهاند: فيه دلالة علی جواز زيارة احيائهم من بعيد علی السطوح و الصلوة لزيارتهم.
و در زمان دوره غیبت که امام زمان عجل الله فرجه ظاهر نیستند، رو به قبله زیارت میشوند.
11.مناسب است قبل از شروع در زیارت، عباراتی که سرور معظم حفظهالله انشاء فرمودهاند خوانده شود. در این عبارات به همه معصومین سلام عرض میکنیم و اگر در زیارت، امام مخصوصی را زیارت میکنیم، با این عمل به ثواب زیارت همه این بزرگواران رسیدهایم. عبارات چنین است:
السلام علیک یا رسولَ الله و علی وصیک امیرِالمؤمنین و علی بضعتک فاطمة الزهراء و علی سبطیک الحسنِ و الحسین و علی سائر عترتک علیّ و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علیّ و الحسن و الحجة القائم المهدی و علی من حولکم من المؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات و رحمة الله و برکاته.
12.از راه دور میتوانیم زیاراتی که از نزدیک میخوانیم را قرائت کنیم. مرحوم شیخ مفید نوشته است: وَ لتسلم علی الائمة من بعید کما تسلم علیهم من قریب. (سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج5، ص215)
نکتهای که هست اینکه اگر در زیارت تعبیر «اتیتک» بود (یعنی نزد تو آمدم) تغییر داده و میگوییم «قصدتک.» شیخ مفید در ادامه مینویسد:
غیر انک لایصح انتقول «اتیتک» بل تقول موضعه «قصدتُک بقلبی زائراً اذ عجرتُ عن حضور مشهدک، و وجّهتُ الیک بسلامی لعلمی بأنه یبلغک، صلی الله علیک فاشفع لی عند ربک. ثم تدعو بما احببت.» (همان)
سرور معظم حفظهالله نیز برای خواندن زیارت رجبیه از دور، این نکته را توجه داده و این دستور را مرقوم فرمودهاند:
«این زیارت شریفه از زیارات جامعه است از دو جهت؛ یکی اینکه در هر یک از اعتاب مقدسه میتوان خواند و دیگر اینکه خطابها بهصورت جمع است و چهارده معصوم علیهمالسلام زیارت میشوند. بنابراین در شهرستانهای دیگر رو به قبله قصد زیارت آن بزرگواران علیهمالسلام مینمایند و به طور انشاء نه مأثور، بهجای جمله اول میگویند: «الحمدلله الذی وَفَّقَنا لِقَصدِ مَشاهِدِ اَولیائِه فی رجب» و بهجای «فکما اشهدتنا مشهدهم» میگویند: «فَکَما وَفَّقتَنا لِقَصد مَشاهدهم» و زیارت را ادامه میدهند.»
13.زیارت از راه دور، مختصّ معصومین کلی علیهمالسلام نیست؛ بلکه انبیاء و کاملان را هم میتوان زیارت کرد. حنان بن سدیر صیرفی از حضرت صادق علیهالسلام نقل کرده است که حضرت فرمود آیا هر ماه اباعبدالله علیهالسلام را زیارت میکنی؟ عرض کرد: خیر، فرمود: هر دو ماه چطور؟ عرض کرد: خیر، فرمود: هر سال چطور؟ عرض کرد: خیر. فرمود: ما أجفاکم لسیدکم. عرض کرد: یابنرسول الله قلة الزاد و بُعد المسافة.
سپس حضرت دستورالعملی بیان فرمودند که در روز جمعه یا هر روزی که خواستی لباس طاهر پوشیده و بر پشتبام یا صحرا رفته و رو به قبله کن (اگر سمت قبر و قبله یکی است) و زیارت بخوان. سپس فرمود:
ثم تتحول الی یسارک قلیلاً و تحوّل وجهک الی قبر علی بن الحسین علیهالسلام فهو عند رجلی ابیه و تسلّم علیه بمثل ذلک… .
این دستور میرساند کاملان را هم از راه دور میتوان زیارت کرد. سرور معظم حفظهالله بزرگان زمان را نیز رو به قبله زیارت میکنند. این بزرگواران در محضر امام زماناند.
14.امروزه با استفاده از تکنولوژیها، ارتباط زنده و تصویری با اعتاب مقدسه میتوان برقرار کرد. با برقراری ارتباط زنده و مستقیم (صوتی یا تصویری) باز هم زیارت از راه دور محسوب میشود. اگرچه این مزّیت را دارد که حضور قلب را فراهم کرده و این زیارت از راه دور، با انکسار دل و خاطر همراه شده و قطعاً ثواب بیشتری تحصیل خواهد شد.
سید محمدصادق موسوی
8 شعبانالمعظم 1441
14 فروردین1399